Wouter Naar Java

In Indonesië werd ik een afvalheld door afval op te ruimen. Het afvalprobleem is heel zichtbaar met afval op straat, in de natuur en op het strand. Waar komt het probleem vandaan, wat zijn de gevolgen en hoe kan het opgelost worden?

Afval opruimen in Bendhung Lepen – © Trash Hero Yogyakarta

Op sociale media kom je veel prachtige foto’s en video’s tegen van Indonesische stranden. Beelden van een prachtig paradijs lokken toeristen naar de stranden in Bali, Lombok of andere eilanden. Wat je niet ziet op die promobeelden is het vele afval op stranden.

Zwemmen tussen plastic

Ik ben vooraf wel op de hoogte van het afvalprobleem maar ter plaatse schrik ik toch regelmatig van al het afval of sampah. Zo zwem ik tussen plastic aan een strand in Lombok, geen aangename ervaring. Tijdens mooie wandeltochten ben ik ontgoocheld als ik plastic bekers of flessen zie liggen in de natuur. En onderweg in het verkeer rijd ik langs afvalbergen op de ringweg van Yogyakarta.

Afvalhelden

Tijdens mijn verblijf van negen maanden in Indonesië zoek ik naar een leuke en nuttige activiteit. Ik kies om afval op te ruimen als vrijwilliger. In Yogyakarta doe ik mee met opruimacties van de organisatie Trash Hero. Trash Hero heeft verschillende afdelingen met vrijwilligers in Indonesië: Op Bali, in de hoofdstad Jakarta en dus ook in Yogyakarta. Behalve Trash Hero zijn er ook nog andere organisaties die afval opruimen in Indonesië, zoals Sungai Watch dat begin januari 2025 nog een grote actie organiseerde op de stranden van Bali.

Samen met milieubewuste Indonesische vrijwilligers-afvalhelden verzamel ik één uur lang zoveel mogelijk afval. We krijgen handschoenen en afvalprikkers om het afval op te pikken. Meestal is de actie op het centrale plein Alun Alun Kidul in Yogyakarta. Trash Hero doet de opruimactie hier omdat de avond tevoren, zaterdagavond, het heel druk is op het plein met heel veel streetfood. En mensen gooien dan afval onverschillig weg waardoor één dag later het plein vol ligt met afval.

Groepsfoto met Trash Hero na actie op Alun Alun Kidul – © Trash Hero Yogyakarta

Ook is de centrale locatie van Alun Alun Kidul goed voor de zichtbaarheid van de campagne. Het doel is Yogyakarta properder te maken én te sensibiliseren over het afvalprobleem. Door ons afval te zien opruimen geraken mensen hopelijk meer bewust van het probleem. We verzamelen een berg met sigarettenpeukjes, bamboesatéstokken en plastic afval.

Vervuilde rivier

Ook ruim ik met Trash Hero Yogyakarta afval op in een rivier in Bendhung Lepen. Jammer om plastic te zien drijven in water bij een heel mooie locatie. Afval vervuilt de natuur en zorgt voor een ongezonde omgeving. Plastic doodt vissen en zeedieren en microplastics komen ook terecht in eten.

Afval opruimen in Bendhung Lepen – © Trash Hero Yogyakarta

Afval opruimen is op zich een goede daad maar dit lost de problematiek niet structureel op. Het is een eindeloze taak. De dieperliggende oorzaken moeten aangepakt worden.  

Weinig bewustzijn over afval

Een van de redenen van het afvalprobleem is het beperkte bewustzijn over afval bij Indonesiërs. Ik zie vaak Indonesiërs afval gooien op de openbare weg. Zolang dit blijft gebeuren, blijft vuilnis zich opstapelen. In winkels en op de markt zijn er bovendien heel veel plastic verpakkingen, rietjes, plastic bekers,… En verkopers geven je automatisch een heleboel plastic zakjes. Er is dus veel te veel single use plastic.

Groenten verpakt in plastic – © Wouter Kesteloot

Nochtans zijn er wel inspanningen van onder andere de Indonesische regering en ngo’s om het bewustzijn over afval te vergroten bij de bevolking. Zo is er een verbod op eenmalige plastic zakken in sommige steden. Ik zie ook vaak affiches die oproepen om geen afval op de openbare weg te gooien. Sommige winkels promoten daarnaast het gebruik van herbruikbare zakken. Verder geven bepaalde cafés of eetplaatsen bewust geen plastic rietjes of wegwerpbestek, terwijl andere plaatsen telkens plastic rietjes of bekers geven.

Deze bewustwordingscampagnes hebben zeker een positieve impact maar brengen onvoldoende gedragsverandering teweeg. Plastic overheerst nog steeds en Indonesiërs blijven vuilnis weggooien op straat of in de natuur.

Eten verpakt in bananenbladeren

Nochtans was het ooit anders in Indonesië. Eeuwenlang gebruiken Indonesiërs al bladeren uit de natuur om hun eten te verpakken: Bladeren van bomen zoals de kokosnootboom, bananenboom en nog veel meer. Lang voordat er sprake was van een ecologische levensstijl in het Westen, gebruikten Indonesiërs dus al milieuvriendelijke verpakkingen uit de natuur.

Deze milieuvriendelijke verpakkingen worden bovendien nu steeds populairder omdat meer winkels ecologische verpakkingen promoten of bewustzijn hierover creëren. Voor mij was dit nieuw en verrassend. We moeten dus niet altijd kijken naar nieuwe ideeën en technologieën maar kunnen ook naar eeuwenoude tradities en lokale wijsheden kijken voor oplossingen.

De ouders van mijn partner gebruiken de bladeren van kokosnootbomen uit hun tuin ook om eten te verpakken. Tijdens lebaran, de viering van het einde van de ramadan, serveerde ibu, de mama van mijn vriend, ketupat, Indonesische rijstcake verpakt in de vorm van een diamant in de bladeren van kokospalm, een typische Javaanse traditie.

Ketupat, rijstcake verpakt in de bladeren van kokospalm – © Wouter Kesteloot

Multinationals

Na de uitvinding van bakeliet door de Belgische chemicus en “vader van de plasticindustrie” Leo Baekeland, introduceerde het Westen plastic in Indonesië. Tegenwoordig zie je de verpakkingen in bananenbladeren en kokospalmbladeren nog wel in winkels of op restaurant maar plastic verpakkingen zijn alomtegenwoordig. En vandaag zijn multinationals uit het Westen zoals Coca Cola, Danone en Unilever met hun plastic verpakkingen verantwoordelijk voor de grote plastic afvalberg. Zij boeken megawinsten terwijl ze het afvalprobleem veroorzaken.

Plastic afval verzameld tijdens een opruimactie – © Trash Hero Yogyakarta

Grote bedrijven vervuilen vaak ook de natuur door afval te dumpen. Zo dumpen bedrijven honderden ton chemisch afval in de rivier Citarum in West Java. Deze rivier werd bestempeld als de meest vervuilde rivier ter wereld. De 270 kilometer lange rivier irrigeert landbouwvelden. De vervuiling beschadigt dus de voedselproductie in de regio. Het Indonesische leger deed een grote opruimactie om de Citarum proper te maken.

Rivieren worden dus een slachtoffer van de dumping van afvalwater van de industrie. Indonesische rivieren zijn altijd in een heel slechte toestand. Het vele afval in de rivieren veroorzaakt overstromingen. Het vervuilde water met bacteriën zorgt verder voor vele wateroverdraagbare ziekten zoals diarree. 

Upcycling

Er bestaat er in Indonesië bovendien geen goed systeem van afvalophaling en recyclage. Uit officiële Indonesische cijfers blijkt dat jaarlijks bijna veertig procent van het afval in Indonesië niet beheerd wordt. Veel afvalverwerking gebeurt bovendien door vrijwillige inspanningen van de gemeenschap en niet door de overheid. Zo is er het concept “afvalbanken” of bank sampah. Afvalbanken zijn plaatsen waar inwoners afval verzamelen en dit dan later verkopen aan afvalondernemers die dit doorverkopen aan recyclagebedrijven.

“Dier” van elektronische apparaten , Eco Green Park, Batu – © Greet Kesselaers

Daarnaast gebeurt er ook upcycling. Sommige lokale coöperaties, meestal geleid door vrouwen, maken handgemaakte producten van afval en verkopen dit als extra inkomen voor de gemeenschap waarin ze leven.

Inzamelpunt voor elektronisch afval in Jakarta – © Wouter Kesteloot

Afval verbranden

Omdat er geen goede afvalophaling is, heeft de bevolking vaak geen andere keuze dan hun afval te verbranden in de open lucht. Afval verbranden in open lucht is slecht voor zowel het milieu als voor de bevolking. Bij de verbranding komen er vervuilende stoffen zoals zwarte koolstof vrij. Dit draagt bij aan klimaatverandering, verslechtert de luchtkwaliteit en beschadigt de gezondheid. Tijdens mijn verblijf in Yogyakarta krijg ik zelf ook last van een verkoudheid als er in de buurt afval wordt verbrand.

Uit een studie blijkt dat 48 procent van de Indonesische huishoudens afval verbranden, terwijl dit eigenlijk verboden is volgens de Indonesische wetgeving. Maar je kan bedenken wat het beste is: Afval verbranden of afval achterlaten op straat of in de natuur? Naar schatting sterven er jaarlijks één miljoen mensen in lage-inkomenslanden door ziektes die te maken hebben met slecht afvalbeheer.

Vuilnisbelten

Grote afvalbergen komen terecht op immense vuilnisbelten in Indonesië, zoals in Bantar Gebang, dichtbij Jakarta, één van de grootste vuilnisbelten ter wereld. De vuilnisbelt is zo groot als maarliefst tweehonderd voetbalvelden.

Vuilnisbelt in Bantar Gebang – © Suara.com/Fakhri Hermansyah

Op deze vuilnisbelten heeft het afvalprobleem nog veel ingrijpendere gevolgen. Inwoners in de buurt voelen aan de lijve de milieuvervuiling en gezondheidseffecten. Bij branden in vuilnisbelten verspreidt zich het schadelijke methaangas. Arme informele trash pickers, waaronder kinderen, verzamelen in heel ongezonde omstandigheden afval van de vuilnisbelten dat ze daarna aan een lage prijs verkopen.

Vuilnisbelten kunnen ook levensgevaarlijk zijn. In Cimahi in West Java veroorzaakte in 2005 een explosie in een vuilnisbelt een dodelijke afvallawine. De afvalstroom overspoelde twee dorpen en zorgde voor 143 dodelijke slachtoffers.

Geïmporteerd afval uit het Westen

En tenslotte is er nog de kwestie van geïmporteerd afval naar Indonesië. Westerse landen exporteren immers onder andere textielafval, elektronisch afval en plastic afval naar landen uit het Globale Zuiden zoals Indonesië.

Afval op de strand van Saba in Bali – © Wouter Kesteloot

In 2022 exporteerde de Europese Unie nog 1,1 miljoen ton afval naar Indonesië. Dit geïmporteerd afval komt terecht op vuilnisbelten, in rivieren of in de zee.  Eind 2024 beloofde de Indonesische minister van milieu dat de import van plastic afval vanaf 2025 zal stoppen. Of de importban echt zal gebeuren, is nog de vraag. Sinds 2019 is er al een verbod op export van afval naar Indonesië maar afval blijft illegaal het land binnenkomen.

Lange weg naar een afvalvrij Indonesië

Er is dus nog een lange weg af te leggen voordat Indonesië afvalvrij wordt. Ondanks enkele positieve en hoopvolle initiatieven blijft het afvalprobleem vooralsnog een immense uitdaging. De lokale bevolking voelt dagelijks de negatieve effecten van vervuilde rivieren, vuilnisbelten en het verbranden van afval. Enkel een grootschalige en structurele aanpak kan het probleem oplossen.